معرفی گیاه ریحان
ریحان عضوی از خانواده نعنا (Lamiaceae) و یکی از پرکاربردترین سبزی های معطر در آشپزی است. این گیاه یک ساله ی گرمادوست است که باید زمانی در فضای باز کاشته شود که دمای هوا به طور ثابت بالاتر از ۱۰ درجه سانتی گراد باشد. معمولاً ریحان مستقیماً در خاک کاشته نمی شود؛ بلکه باغبان ها نشاهای کوچک خریداری شده از گل خانه را در زمین می کارند یا اینکه بذرها را در خانه، زیر نور مصنوعی، پرورش می دهند. نوع رایج ریحان، ریحان شیرین (Ocimum basilicum) است. انواع دیگر شامل ریحان بنفش (با طعم کمتر شیرین)، ریحان لیمویی (با عطر لیمویی) و ریحان تایلندی (با طعم شیرین بیان) هستند.
چگونه ریحان را بکاریم
ریحان گیاهی گرمادوست است و معمولاً از نشاهای آماده گل خانه ای کاشته می شود. اگر از بذر استفاده می کنید، آن را حدود شش هفته پیش از آخرین سرمای بهار در خانه بکارید. برداشت برگ ها بین ۶۰ تا ۹۰ روز پس از کاشت آغاز می شود.
وقتی گیاه حدود ۱۵ سانتی متر ارتفاع دارد، نوک برگ های بالایی را بچینید تا از گل دادن آن جلوگیری شود، چون پس از گل دهی دیگر پرپشت نشده و برگ های زیادی تولید نمی کند.
اندازه ی گیاه بستگی به نوع، شرایط رشد و میزان برداشت دارد. ریحان معمولی می تواند تا حدود ۱۸۰ سانتی متر رشد کند، اما معمولاً بین ۴۵ تا ۶۰ سانتی متر می ماند — به ویژه وقتی مرتب برداشت شود و نگذارید گل دهد. برای داشتن بوته ای پر، نوک چینی منظم ضروری است. انواع کوتاه تر (حدود ۱۵ سانتی متر) برای گلدان مناسب هستند.
ریحان در باغ
محل کاشت ریحان
ریحان در مکانی که روزانه ۶ تا ۸ ساعت نور کامل خورشید داشته باشد بهترین رشد را دارد، هرچند در نور نیمه نیز رشد قابل قبولی دارد.
خاک باید نسبتاً حاصل خیز، مرطوب و با زهکشی مناسب باشد. ریحان در گلدان یا باغچه های مرتفع بسیار خوب رشد می کند، زیرا این نوع کاشت به تخلیه بهتر آب کمک می کند. بهترین میزان اسیدیته خاک بین ۶٫۰ تا ۷٫۵ است (کمی اسیدی تا خنثی).
برای مصرف خوراکی، ریحان را در خاک تمیز و بدون استفاده از آفت کش بکارید و از محل های آلوده مانند کنار خیابان های شلوغ و مسیر خودروها دور نگه دارید تا دود و آلودگی بر برگ ها ننشیند.
زمان کاشت ریحان
برای شروع فصل رشد ریحان، بهتر است بذرها را حدود شش تا هشت هفته پیش از انتقال به فضای باز، در داخل خانه بکارید. این کار باعث می شود بوته ها پیش از مواجهه با هوای بیرون رشد اولیه خود را انجام دهند و هنگام انتقال، مقاوم تر باشند. شرایط محیط داخلی باید گرم و پرنور باشد تا بذرها به خوبی جوانه بزنند و رشد اولیه شکل بگیرد.
هنگامی که قصد دارید ریحان را در فضای بیرون بکارید، دمای خاک باید حداقل به ده درجه سانتی گراد برسد و بهترین حالت زمانی است که حرارت حدود بیست ویک درجه باشد. لازم است شب ها نیز هوا خیلی سرد نشود و دمای شب از ده درجه پایین تر نیاید، زیرا سرمای شب می تواند آسیب جدی به جوانه های تازه بزند.
در کاشت ریحان عجله نکنید؛ این گیاه عاشق گرماست و در هوای سرد رشد مطلوبی نخواهد داشت. اگر خیلی زودتر از زمان مناسب کاشته شود، جوانه ها ضعیف می شوند و رشد کندتری خواهند داشت. صبر تا رسیدن دمای مناسب بهترین راه برای داشتن بوته هایی سالم، پرشاخ و پرعطر در طول فصل تابستان است.
ریحان در زمین
رشد و مراقبت از ریحان
رشد و مراقبت از ریحان نیازمند توجه به رطوبت، نور و هرس منظم است. خاک باید همواره مرطوب بماند، زیرا ریحان عاشق رطوبت است. در مناطق گرم، بهتر است اطراف گیاه را مالچ پاشی کنید تا رطوبت خاک حفظ شود و رشد علف های هرز کاهش یابد. در روزهای خشک تابستان نیز آبیاری بیشتر لازم است تا گیاه پژمرده نشود.
پس از رشد اولین شش برگ، باید شاخه را از بالای دومین جفت برگ قطع کنید تا شاخه های جانبی شکل بگیرند و برگ های بیشتری برای برداشت تولید شود. این کار باعث پرپشت شدن بوته و افزایش برگ دهی می شود.
هربار که شاخه ای به اندازه ی شش تا هشت برگ رشد کرد، آن را تا اولین جفت برگ هرس کنید تا دوباره شاخه زایی کند. این روش بهترین راه برای حفظ شادابی و رشد پیوسته ی ریحان در طول فصل است.
ریحان در زمان رشد فعال، به مقدار کمی کود ضعیف با فرمول ۵-۱۰-۵ نیاز دارد. تغذیه ی ملایم باعث تقویت برگ ها و افزایش طعم و عطر گیاه می شود بدون آن که رشد بیش از حد و غیرطبیعی ایجاد کند.
حدود شش هفته پس از کاشت، شاخه ی مرکزی گیاه را بچینید تا از گل دهی زودرس جلوگیری شود. اگر گل ها ظاهر شدند، فوراً آن ها را قطع کنید، زیرا گل دهی باعث کاهش تولید برگ و کم رنگ شدن رایحه ی ریحان می شود.
پیش از رسیدن سرمای شدید یا احتمال یخبندان نیز باید همه ی برگ ها را برداشت کنید، چون دمای پایین به سرعت گیاه را از بین می برد و باعث از دست رفتن محصول می شود.
اصلی ترین نیازهای نگهداری ریحان عبارت اند از:
- نیاز به آفتاب کامل
- خاک نرم و قابل زهکشی
- رطوبت کافی
- حساسیت شدید به سرما
نور
ریحان روزانه به ۶ تا ۸ ساعت نور مستقیم نیاز دارد. در هوای بسیار گرم، سایه ی نیمه نیز برایش مناسب است.
خاک
خاک غنی، مرطوب و با زهکشی خوب بهترین گزینه است. افزودن کمپوست یا مالچ مغذی باعث رشد بهتر می شود.
آب
آبیاری باید عمیق باشد ولی خاک نباید خیس و باتلاقی شود. استفاده از مالچ به حفظ رطوبت کمک می کند.
دما و رطوبت
ریحان عاشق گرماست و باید زمانی کاشته شود که دمای روز حدود ۲۱ تا ۲۶ درجه سانتی گراد و شب ها بالای ۱۰ درجه باشد. به یخ زدگی بسیار حساس است و در پاییز ممکن است از بین برود. برای جلوگیری از آسیب سرد، می توان از پوشش های محافظ استفاده کرد اما آن ها نباید مستقیماً با برگ ها تماس داشته باشند.
در مناطق بدون یخ زدگی، می توانید اجازه دهید بخشی از ریحان گل دهد و بذرها را خودش در خاک بریزد تا سال بعد دوباره سبز شود.
کود
چون برگ های ریحان مرتب برداشت می شوند، نیاز به تغذیه ی منظم دارد. استفاده از کود عمومی باعث رشد پیوسته ی برگ ها می شود.
ریحان در گلدان
برداشت ریحان
زمانی که گیاه ریحان به ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر برسد، زمان آغاز برداشت فرا می رسد. در این مرحله برگ ها کاملاً شکل گرفته اند و عطر دل انگیز گیاه به اوج خود می رسد. بهترین زمان برای چیدن برگ ها، صبح زود است؛ هنگامی که برگ ها تازه، شاداب و پرطراوت هستند.
برداشت منظم در طول تابستان باعث رشد پیوسته و افزایش برگ دهی ریحان می شود. حتی اگر در همان لحظه به برگ ها نیاز ندارید، چیدن آن ها نه تنها به حفظ طراوت گیاه کمک می کند بلکه باعث می شود ریحان شاخه های جانبی بیشتری تولید کند و بوته اش پُرپشت تر شود.
در شرایط مناسب، دوازده بوته ی ریحان می تواند بین چهار تا شش پیمانه برگ تازه در هفته تولید کند. استمرار در برداشت باعث حفظ شادابی گیاه و افزایش محصول می شود.
برای نگهداری برگ ها، می توان آن ها را به دو روش خشک یا منجمد کرد. برگ های خشک دوام بیشتری دارند ولی مقداری از عطر خود را از دست می دهند، در حالی که نوع منجمد رایحه ی خود را بهتر حفظ می کند اما بافتی نرم تر خواهد داشت و معمولاً برای استفاده در غذاهای پخته مناسب تر است. یک روش عالی برای نگهداری ریحان تازه این است که برگ ها را با کمی روغن زیتون مخلوط کرده، در قالب یخ بریزید و منجمد کنید. سپس مکعب های ریحان را در ظرف دربسته در فریزر نگه دارید تا در وعده های بعدی به راحتی قابل استفاده باشند.
نگهداری ریحان
بهترین روش نگهداری ریحان، انجماد است؛ زیرا در این حالت بخش زیادی از عطر و طعم گیاه حفظ می شود. برای انجماد سریع، برگ های کامل یا خردشده را در کیسه های پلاستیکی دربسته و قابل فریز قرار داده و در فریزر بگذارید.
روش دیگر خشک کردن ریحان است، هرچند مقداری از طعم آن از بین می رود. برگ ها را از ساقه جدا کرده و در مکانی سایه دار و با تهویه مناسب بگذارید. پس از ۳ تا ۴ روز، اگر برگ ها کاملاً خشک نشده اند، آن ها را در فر با حرارت بسیار کم و در حالی که درِ فر کمی باز است قرار دهید. برگ ها را هر چند وقت یک بار بچرخانید تا یکنواخت خشک شوند و آن ها را مرتب بررسی کنید.
انواع ریحان
ریحان گونه های فراوانی دارد که هرکدام عطر و طعم خاصی دارند:
- ریحان ژنوزی: برگ های بزرگ و طعم کلاسیک دارد.
- ریحان دارچینی (یا ریحان مکزیکی): با شاخ و برگ سبز، گل های بنفش و بوی تند دارچینی. (بذر ریحان دارچینی)
- ریحان لیمویی: گیاهی دورگه با بوی خوش مرکبات. (بذر ریحان لیمویی)
- ریحان تایلندی: طعمی شیرین با رایحه ی شیرین بیان دارد و در غذاهای آسیایی، به ویژه ویتنامی، کاربرد فراوانی دارد. (بذر ریحان تایلندی)
تکثیر ریحان
ریحان را می توان از بذر یا قلمه تکثیر کرد. اگر گیاه گل داده باشد، برای گرفتن قلمه مناسب نیست. در هر زمان از سال می توان قلمه گرفت اما در مناطق سرد باید ابتدا در خانه رشد داده شود.
روش تکثیر از قلمه
علاوه بر کاشت بذر، تکثیر ریحان از طریق قلمه نیز روشی مؤثر و سریع‌تر برای دستیابی به یک گیاه جدید است. برای این کار، مراحل زیر را با دقت دنبال کنید:
- قلمه ای ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر از زیر برگ برش دهید.
- برگ های پایینی را جدا کنید.
- قلمه را در خاک مرطوب و زهکشی شده بکارید تا ریشه دهد.
کاشت ریحان از بذر
اگر داخل خانه می کارید، شش تا هشت هفته پیش از آخرین یخبندان بذر را در سینی کشت بکارید و در محل آفتاب گیر نگه دارید.
اگر در باغ می کارید، پس از رفع خطر سرما در جای آفتاب گیر بذرها را بپاشید.
آبیاری منظم انجام دهید اما زیاده روی نکنید.
گلدان و تعویض گلدان
ریحان را می توان در هر نوع گلدان یا ظرفی کاشت؛ حتی در وان کوچک کودک! مهم ترین نکته ها رطوبت کافی خاک و فاصله مناسب بین گیاهان است. برای جلوگیری از بیماری قارچی، بهتر است آن ها را با فاصله ۳۰ تا ۴۵ سانتی متر بکارید.
هر روز خاک را بررسی کنید؛ اگر تا بند دوم انگشت خشک بود، آبیاری کنید. خاک گلدان باید زهکشی خوبی داشته باشد و کف گلدان سوراخ خروج آب داشته باشد. در صورت نداشتن کود در خاک، هنگام پر کردن گلدان کمی کود آلی اضافه کنید و پس از آن هر دو هفته یک بار با کود مایع رقیق تغذیه دهید.
برگهای ریحان
آفات و بیماری ها
شته ها (به ویژه در داخل خانه) شایع ترین آفت ریحان هستند. در فضای باز نیز حلزون ها و سوسک ها ممکن است برگ ها را سوراخ کنند. برای از بین بردن آن ها می توانید تمام گیاه را با محلول آب و کمی مایع ظرف شویی (۲ قاشق چای خوری در یک گالن آب) اسپری کنید.
پودرک کپکی (قارچ سفید روی برگ) از دیگر مشکلات رایج ریحان است. فاصله کافی بین گیاهان و پرهیز از آبیاری از بالا، به جلوگیری از آن کمک می کند. برگ های آلوده را جدا کرده و دور بیندازید.
مشکلات رایج ریحان
زرد شدن برگ ها: ممکن است به دلیل آبیاری زیاد باشد. ریحان به رطوبت نیاز دارد اما غرق شدن در آب را دوست ندارد. مقدار آب را کاهش دهید تا مشکل برطرف شود.
لکه های قهوه ای: معمولاً بر اثر سرمای زیاد به وجود می آیند. دمای مناسب بین ۲۱ تا ۳۲ درجه سانتی گراد است و در هوای سرد پاییزی ممکن است لکه های قهوه ای پدیدار شوند.
خواص درمانی
ریحان فقط یک درمان سنتی محبوب برای مشکلاتی مانند تهوع و گزیدگی حشرات نیست، بلکه جایگاه مهمی در طب سنتی چین، طب آیورودا (هندی) و دیگر روش های درمان طبیعی دارد.
امروزه دانشمندان در حال بررسی فواید دارویی احتمالی ریحان هستند. معمولاً عصاره ها یا روغن های اسانسی ریحان — که حاوی مقدار غلیظی از ترکیبات فعال گیاه هستند — مورد آزمایش قرار می گیرند، نه برگ کامل آن.
این آزمایش ها بیشتر در لوله های آزمایش یا روی حیوانات انجام می شوند تا مشخص شود آیا ترکیبات موجود در ریحان ارزش توسعه و آزمایش روی انسان را برای ساخت داروهای مؤثر دارند یا نه.